Từ làng gốm Bàu Trúc đến “gian hàng số” của người Chăm
Giữa nhịp sống hiện đại, làng gốm Bàu Trúc (tỉnh Khánh Hòa) vẫn âm thầm tỏa ra thứ hơi thở rất riêng, hơi thở của ngàn năm ký ức được nhào nặn bằng đất, bằng lửa và bằng đôi tay của đồng bào dân tộc Chăm. Mỗi khối đất, mỗi đường chạm gốm không chỉ là sản phẩm thủ công, mà còn là sợi dây kết nối giữa truyền thống và sự thích nghi giữa thời đại công nghệ. Và chính tinh thần đổi mới ấy đang mở ra hành trình mới đưa gốm Bàu Trúc lên không gian thương mại điện tử, mạng xã hội và các kênh số hóa.
Mỗi khối đất, mỗi đường chạm gốm không chỉ là sản phẩm thủ công, mà còn là sợi dây kết nối giữa truyền thống và sự thích nghi giữa thời đại công nghệ.
Nghệ nhân Đàng Thị Tuyết Hạnh, người đã dành nhiều năm gắn bó với nghề từng chỉ làm những sản phẩm dân dụng như lu, thạp, nồi đất. Nhưng sự thay đổi thị trường buộc người thợ phải chuyển mình. Bà Hạnh chuyển sang làm gốm mỹ nghệ, đưa sản phẩm đến với thị trường trong và ngoài nước, giúp gia đình có thu nhập ổn định và truyền cảm hứng đổi mới cho nhiều phụ nữ Chăm khác.
Tinh thần sáng tạo cũng được trao lại cho thế hệ trẻ. Em Đàng Nhĩ Khang, 17 tuổi, đã gắn bó ba năm với nghề, tạo ra hàng trăm sản phẩm độc đáo. Những đôi tay trẻ tuổi tiếp tục giữ hồn nghề nhưng bằng tư duy mới đã chủ động tiếp cận công nghệ, thích nghi cùng thị trường.
Không chỉ đổi mới mẫu mã, người dân làng gốm còn biết kể câu chuyện gốm bằng những “ngôn ngữ” hiện đại từ website giới thiệu, quảng bá qua Facebook, Zalo, đến hình thành câu lạc bộ nhạc cụ gắn với du lịch làng nghề… Những không gian kể chuyện đó mở rộng cách tiếp cận du khách, kéo làng nghề vào dòng chảy quảng bá trực tuyến. Một số sản phẩm gốm cao cấp hiện có giá trị 30 - 40 triệu đồng, minh chứng cho sức sống thương hiệu gốm Chăm trong bối cảnh thị trường ngày càng cạnh tranh. Ông Vạn Quan Phú Đoan, Giám đốc Hợp tác xã sản xuất thương mại và dịch vụ gốm Chăm Bàu Trúc, cho biết, nghệ thuật gốm Chăm đã được UNESCO ghi danh Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp. Đặc trưng lớn nhất của gốm Bàu Trúc là màu gốm lấy từ lá cây, khói nung chứ không dùng men.
Hợp tác xã hiện có doanh thu gần 1 tỷ đồng mỗi năm, chủ yếu bán trực tiếp qua tour du lịch và đan xen bán hàng trên Facebook, TikTok. Là hợp tác xã người dân tộc Chăm còn hạn chế về công nghệ và chuyển đổi số, ông Đoan mong muốn được doanh nghiệp công nghệ, doanh nghiệp lữ hành hỗ trợ để đưa khách đến trải nghiệm, đồng thời giúp sản phẩm gốm mở rộng thị trường trực tuyến. Yếu tố giữ chân thị trường, theo ông Đoan nằm ở sự dung hòa giữa bảo tồn văn hóa và thích nghi linh hoạt. Dù có lúc vắng khách, người thợ vẫn kiên trì “lên mạng quảng bá”, học thương mại điện tử để vượt khỏi biên giới địa phương.
Hiện thị trường tiêu thụ chính của gốm Bàu Trúc là TP. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Lâm Đồng, Đắk Lắk, Khánh Hòa và một phần xuất khẩu. Sự chủ động sản xuất theo đơn hàng, cùng các dòng gốm mới giá trị cao, đã giúp cải thiện đời sống nhiều hộ gia đình Chăm.
Thổ cẩm Mỹ Nghiệp: Khi chuyển đổi số gắn với giữ hồn nghề
Cùng với gốm Bàu Trúc, thổ cẩm Mỹ Nghiệp là điểm sáng thứ hai trong bức tranh chuyển đổi số của sản phẩm đồng bào Chăm. Làng nghề Mỹ Nghiệp hơn 100 năm tuổi được xem là cái nôi của nghề dệt thổ cẩm Chăm. Những khung cửi, những sợi chỉ từ bông vải địa phương qua công đoạn tách hạt, se sợi, nhuộm màu tự nhiên… vẫn giữ nguyên nét thủ công truyền thống. Điểm đặc trưng tạo nên thương hiệu Mỹ Nghiệp là hoa văn mang biểu tượng Chăm hình quả trám tượng trưng cho đất - trời, sóng nước biểu trưng cho sự sinh sôi, tháp Pô Klong Garai gợi niềm tự hào dân tộc.
Làng dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp được công nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Năm 2010, Hợp tác xã Dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp ra đời, mở ra tư duy sản xuất hàng hóa thay cho làm nghề riêng lẻ. Đến năm 2015, làng dệt được công nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, tạo nền tảng quan trọng để tham gia các chương trình phát triển thương hiệu như OCOP. Từ năm 2019, OCOP trở thành cú hích giúp nghề dệt bước vào chuỗi giá trị hiện đại. Giai đoạn 2021 - 2025, tỉnh bố trí hơn 4 tỷ đồng chuẩn hóa sản phẩm, hỗ trợ tem truy xuất nguồn gốc, thiết kế nhãn hiệu, bao bì, đào tạo quản lý chất lượng… Nhiều hộ trong làng đã áp dụng QR code để bảo vệ thương hiệu. Nhờ đó, nghề dệt từ quy mô thủ công hộ gia đình chuyển sang mô hình sản xuất có thương hiệu và truy xuất nguồn gốc. Tính đến nay, làng có hơn 440 hộ, trong đó 15 hộ đầu tư máy dệt, mỗi hộ từ 4 - 5 máy, hộ nhiều nhất trên 10 máy, tạo việc làm ổn định cho hàng chục lao động, chủ yếu là phụ nữ.
Dù chuyển sang dệt máy, bản sắc vẫn được giữ trọn hoa văn quả trám, rồng cách điệu, sóng nước hay tháp Pô Klong Garai vẫn xuất hiện đều đặn trên từng sản phẩm. Điều thay đổi không nằm ở hồn nghề mà ở tư duy thay vì dệt để bán lẻ, các cơ sở bắt đầu thiết kế theo đơn hàng, nghiên cứu thị hiếu, phát triển sản phẩm ứng dụng như khăn choàng, túi xách, khăn trải bàn, thảm, trang phục thời trang. Nhờ đổi mới ấy, nhiều sản phẩm đã được công nhận OCOP 3 sao cấp tỉnh, từ những sợi chỉ mộc mạc của bông vải đến các dòng sản phẩm thời trang thổ cẩm hiện đại.
Cùng với chuẩn hóa sản xuất, xúc tiến thương mại trở thành “đòn bẩy thứ hai”. Hội nghị kết nối cung - cầu mới đây nhất do Sở Công Thương phối hợp Central Retail tổ chức đã giúp thổ cẩm Mỹ Nghiệp tiếp cận hệ thống GO!, BigC, Tops Market. 53 sản phẩm đặc sản được ký kết tiêu thụ, trong đó có thổ cẩm mở rộng kênh bán lẻ hiện đại. Không chỉ dừng ở bán lẻ truyền thống, thổ cẩm Mỹ Nghiệp đã tham gia thương mại điện tử. Các sản phẩm hiện có mặt trên sàn OCOP Việt Nam và KhanhHoaTrade.vn, với thông tin, hình ảnh và QR code đầy đủ cho thấy sự sẵn sàng của làng nghề trong tiến trình số hóa.
Tỉnh cũng đẩy mạnh du lịch trải nghiệm “quảng bá sản phẩm OCOP gắn với du lịch vùng đất nắng và gió” đưa Mỹ Nghiệp thành điểm du lịch văn hóa tiêu biểu. Du khách có thể xem nghệ nhân dệt, thử thao tác, nghe kể chuyện hoa văn Chăm và mua sản phẩm tại điểm giới thiệu OCOP. Ông Trịnh Minh Hoàng, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Khánh Hòa, nhấn mạnh, khoa học - công nghệ và chuyển đổi số là nền tảng để nâng cao năng suất, chất lượng, giá trị gia tăng, bảo vệ môi trường và phát triển bền vững. Để tạo đột phá, cần huy động mạnh mẽ nguồn lực xã hội, còn ngân sách nhà nước đóng vai trò hỗ trợ các chương trình, đề án phù hợp lợi thế từng địa phương.
Sau hành trình cùng OCOP, doanh thu bình quân các hộ dệt tăng 25 - 30% mỗi năm, lượng khách du lịch tăng hơn 40% so với giai đoạn 2019 - 2020. Nhiều hộ mở rộng không gian trưng bày, bán hàng trực tuyến, đầu tư khung dệt mới. Từ khung cửi mộc mạc trong nếp nhà Chăm, sản phẩm Mỹ Nghiệp đã bước ra thế giới, giữ trọn hồn nghề mà vẫn tạo được giá trị mới.
